Reichstag

Het Reichstagsgebäude (of kortweg Reichstag, in het Nederlands: Rijksdag) is een van de beroemdste bezienswaardigheden van Berlijn. Sinds 1999 zetelt hier het Duitse parlement, de Bundestag, zodat de meeste Berlijners het over de Bundestag en niet over de Reichstag hebben. Maar ze bedoelen hetzelfde.

Het Reichstagsgebäude vind je aan de Platz der Republik. Sinds 1999 zetelt hier de Deutschen Bundestag en sinds 1994 wordt hier door de Bundesversammlung (zeg maar een commissie bestaande uit parlementsleden en een even groot aantal leden van de parlementen van de Bundesländer) ook de Bundespräsident gekozen.

TIP: Boek een rondleiding met een deskundige gids door het Parlement en bezoek de glazen koepel van de Reichstag en enkele andere gebouwen in de regeringswijk van Berlijn, onder andere Hotel Adlon en de Brandenburger Tor. Kom meer te weten over de geschiedenis, architectuur en politiek van Berlijn en Duitsland. De rondleidingen worden gegeven in het Duits of Engels. 

Boek hier een rondleiding in het Duits

Boek hier een rondleiding in het Engels

Duitse Rijk
Het gebouw was nodig omdat, nadat in 1871 het Duitse Rijk was gesticht, de vertegenwoordigers van de Noord-Duitse Bond en de zuidduitse staten nu gezamenlijk als Reichstag des Deutschen Kaiserreiches moesten vergaderen en het tot dan gebruikte Preußische Herrenhaus aan de Leipziger Straße 3 daarvoor te klein was. 

De eerste steen van het door de uit Frankfurt am Main afkomstige architect Paul Wallot ontworpen gebouw werd op 9 juni 1884 door Kaiser Wilhelm I gelegd. Het verhaal gaat dat de keizer daar pas na drie pogingen in slaagde omdat het gereedschap steeds afbrak. Waar of niet, zeker is dat de keizer niet van het gebouw hield. Daarvoor had hij met tegenzin met de plannen ingestemd; met name de koepel was hem een doorn in het oog omdat het Rijksdaggebouw daarmee hoger zou worden dan het 67 meter hoge Berliner Stadtschloss en hij daarin een symbool zag voor de aanspraken van het door hem niet erg geliefde parlement.

Wilhelm II, in 1888 als keizer op de troon gekomen, noemde het gebouw "het hoogtepunt van smakeloosheid" en schamperde over het "Reichsaffenhaus" (Rijksapenhuis). Hij wist te voorkomen dat het opschrift "Dem Deutschen Volke" ("Voor het Duitse Volk") in de gevel zou worden gegraveerd - dit werd pas in 1916 toegevoegd. Vanaf dat moment weerspiegelt het gebouw min of meer de Duitse geschiedenis.

WO I
In 1914 stonden de belangrijkste Europese machten in de Eerste Wereldoorlog tegenover elkaar en had Duitsland onder meer grote delen van Rusland en Frankrijk bezet. Als het Duitse leger zich in augustus 1918 langzaam uit Frankrijk moet terugtrekken en de Eerste Wereldoorlog in het nadeel van Duitsland lijkt te gaan uitvallen wil de legerleiding dat er een nieuwe regering komt die met de belangrijkste macht onder de vijanden, de Verenigde Staten, gaat onderhandelen over een staakt-het-vuren. Hierop  geeft keizer Willem II de opdracht een nieuwe regering te vormen.

Omdat men verwacht dat een democratische regering een beter onderhandelingsresultaat zal opleveren wordt de Duitse grondwet aangepast, zodat de regeringsleider (de kanselier) niet meer alleen door de keizer wordt benoemd, maar ook het vertrouwen van het parlement, de Rijksdag, nodig heeft. Daarmee wordt, binnen de monarchie, een parlementaire democratie gevestigd. 

Maar eind oktober 1918 breekt binnen de Duitse marine rebellie uit, die op 9 november ook overslaat naar de hoofdstad Berlijn. Kanselier Max van Baden, bang dat net zo'n gewelddadige omwenteling als het jaar daarvoor in Rusland zal plaatsvinden, dwingt keizer Wilhelm II tot aftreden en draagt zijn kanselierschap over aan de gematigde sociaaldemocraat Friedrich Ebert. Omdat de revolutie begint te radicaliseren roept een andere invloedrijke sociaaldemocraat, Philipp Scheidemann, vanuit een raam in het Reichstaggebouw de republiek uit. Het betekent het einde van het Duitse keizerrijk en het begin van wat later als de Weimarrepubliek zal worden aangeduid. Deze periode zou de geschiedenisboekjes ingaan als de Novemberrevolutie.

Brand
Vier weken na de benoeming van Adolf Hitler tot Reichskanzler breekt in de nacht van 28 februari 1933 een hevige brand uit in het Reichstaggebouw. De vergaderzaal en enkele omliggende ruimtes branden af. Nog diezelfde nacht gaan de nationaalsocialisten los op hun politieke tegenstanders. De volgende dag wordt Rijkspresident Paul von Hindenburg "zum Schutz von Volk und Staat" ("ter bescherming van het volk en de staat") gedwongen de Reichstagsbrandverordnung te ondertekenen.

Met de verordening worden belangrijke wetten buitenspel gezet, de doodstraf opnieuw ingevoerd en de weg gebaand voor concentratiekampen. Hiermee begint in feite de nazi-dictatuur. De omstandigheden waaronder de brand uitbrak zijn nooit opgeklaard; wel is zeker dat de brand was aangestoken. Door de rechtbank in Leipzig wordt daarvoor in mei 1933 de Nederlandse communist Marinus van der Lubbe ter dood veroordeeld. Het vonnis wordt in januari 1934 voltrokken.

Kort na de verkiezingen, 23 maart 1933, stemt de nieuwe Rijksdag, bijeengekomen in het even verderop gelegen Krolloper ("Kroll Opera Huis"), vóór het "Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich", het zogenaamde "Ermächtigungsgesetz", dat Hitler vergaande volmachten geeft en hem in staat stelt om zonder tussenkomst van de Rijksdag te regeren. Daarmee wordt de periode van democratie in het Duitse Rijk beëindigd en lijkt de rol van de Rijksdag in de Duitse politiek voorgoed uitgespeeld. Het parlement komt niet eens meer samen in de Rijksdag, maar alleen nog in de rol van applausmachine in de even verderop gelegen Krolloper, die nu verdwenen is.

WO II
Om 02:41 uur in de ochtend van 7 mei 1945 tekent generaal Alfred Jodl in Reims de documenten voor de onvoorwaardelijke overgave van alle Duitse strijdkrachten aan de geallieerden. Karl Dönitz blijft optreden als staatshoofd, maar zijn Flensburgregering wordt niet door de geallieerde mogendheden erkend en op 23 mei 1945 opgeheven. Toen realiseerde men zich dat weliswaar de Duitse strijdkrachten zich onvoorwaardelijk hadden overgegeven, maar dat het Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force (SHAEF, Commando van het Geallieerde Opperbevel) verzaakt had het juiste document te gebruiken en dat de overgave daardoor niet door een Duitse burgerregering was mede-ondertekend. Om in deze leemte te voorzien tekenden de vier overwinningsmachten op 5 juli 1945 in Berlijn de zogenaamde "Berliner Erklärung", waarmee zij verkondigden dat de hoogste regeringsmacht nu in handen van de vier geallieerde handen lag.

De feitelijke regeringsmacht werd in handen gegeven van de Alliierte Kontrollrat (Geallieerde Gezagsraad), waarin de opperbevelhebbers van de overwinningsmachten plaats namen. Besluiten die alleen van invloed waren op een bepaalde bezettingszone konden door de desbetreffende militaire opperbevelhebber worden genomen, besluiten die heel Duitsland aangingen moesten met eenstemmigheid in de Kontrollrat worden genomen. Gedurende de geallieerde bezetting van 1945 tot 1990 bleef de Kontrollrat, die zitting nam in het gebouw van het Berliner Kammergericht, het hoogste bestuursgezag.

Duitsland werd, volgens afspraken tussen de vier bezettingsmachten, vanaf juli 1945 opgedeeld in Länder. Op aanwijzing van de drie westerse bezettingsmachten werd op 1 september 1948 in Bonn door de elf minister-presidenten van de Länder die onder bestuur van de Amerikaanse, Britse en Franse bezettingsmachten vielen de Parlamentarische Rat ingesteld. Deze bestond uit 65 stemgerechtigde afgevaardigen uit de westelijke bezettingszones en vijf niet stemgerechtigde afgevaardigden uit West-Berlijn. In haar eerste vergadering werd Konrad Adenauer tot voorzitter gekozen. 

De raad, die Bonn als zittingsplaats had, kreeg de opdracht een eerste Grondwet voor de Bundesrepublik Deutschland te ontwerpen. Op 8 mei 1949 werd, met 53 stemmen voor en 12 stemmen tegen, de grondwet aangenomen. Nadat ook de bezettingsmachten met de grondwet hadden ingestemd werd hij op 23 mei 1949 afgekondigd en gold deze voor heel West-Duitsland; alleen voor Berlijn gold een aantal uitzonderingsbepalingen. De Parlamentarische Rat werd hierop ontbonden. De grondwet voorzag in Bonn als regeringszetel.

Tijdens de Slag om Berlijn waren er bij de Reichstag hevige gevechten, die van 28 april tot de late avond van 1 mei 1945 duurden, toen het gebouw uiteindelijk door het Rode Leger werd ingenomen en de Russische vlag op het dak werd geplant. Van de Reichstag was weinig meer over dan een ruïne die tussen andere ruïnes stond. Op het verwoeste plein werden door de uitgehongerde Berlijnse bevolking tussen het puin groente en aardappelen geteeld. De beroemde koepel van de Rijksdag moest eind 1954 worden opgeblazen omdat het kolossale pronkstuk te veel druk zette op de rest van het aangetaste gebouw. Het was onduidelijk was met de restanten zou moeten gebeuren. Het gebouw dat eens trots en sterkte moest uitstralen stond er nu bij als het symbool van een in puin geschoten Duitsland.

Hoewel onduidelijk wat de nieuwe functie van het Reichstagsgebäude zou moeten worden, besluit de Bundestag in 1955 tot een algehele restauratie en reconstructie. Architect Paul Baumgarten start in 1961 met de herstelwerkzaamheden. Op 13 augustus van dat jaar zal ook de Berlijnse Muur worden opgetrokken, die op slechts een paar meter van de Reichstag komt te lopen.

De restauratiewerkzaamheden worden in 1973 afgerond. De koepel is niet teruggekeerd en het gebouw heeft ten opzichte van de 'oude' Reichtag een aantal versoberingen en wijzigingen ondergaan, waaronder een verdubbeling van de plenaire vergaderzaal, die nu voldoende plaats biedt voor alle afgevaardigden van een herenigd Duitsland. Op grond van het Viermächteabkommen über Berlin waarin de vier bezettingsmachten in 1971 nadere afspraken hebben vastgelegd over de rechtsstatus van de verdeelde stad, de verhouding tussen West-Berlijn en de Bundesrepublik Deutschland, en de toegang tot West-Berlin, mogen in Berlijn geen plenaire zittingen van de Bondsdag worden gehouden. Pogingen om instanties van de West-Duitse regering in de Rijksdag onder te brengen worden tegengewerkt door de Sovjet-Unie.



Uiteindelijk wordt in het gebouw een museum ondergebracht met de permanente expositie "Fragen an die Deutsche Geschichte" (Vragen aan de Duitse geschiedenis). Maar dat het Duitse parlement ooit nog in de Rijksdag terug zal keren, lijkt onwaarschijnlijk.

Hereniging
Op 9 november 1989 valt de Berlijnse Muur, wat tot de desintegratie van het politieke systeem van de DDR leidt. Al snel klinkt de wens de beide Duitslanden te herenigen en vrijwel meteen starten de onderhandelingen tussen de beide Duitslanden. Op 20 september stemt de Volkskammer der DDR (met 299 stemmen voor, 80 stemmen tegen en een onthouding) voor het Einigungsvertrag, waarin wordt geregeld dat de Deutsche Demokratische Republik ophoudt te bestaan en toetreedt tot de Bundesrepublik Deutschland. Diezelfde dag stemt ook de Bundestag (met 442 stemmen voor, 47 stemmen tegen en 3 stemonthoudingen) met het verdrag in. De inwerkingtreding van het verdrag is op 3 oktober 1990.

Echter: het zijn de bezettingsmachten die nog steeds formeel het hoogste bestuursorgaan vormen. Zij maken de weg voor de Duitse hereniging vrij met het op 12 september 1990 in Moskou ondertekende Vertrag über die abschließende Regelung in bezug auf Deutschland (beter bekend als het Zwei-plus-Vier-Vertrag), een verdrag tussen de Bundesrepublik Deutschland, de Deutsche Demokratische Republik, alsook de bezettingsmachten Frankrijk, de Sovjet-unie, Groot-Brittannie en de Verenigde Staten. Daarmee eindigt na 45 jaar de bezetting van Duitsland en is het weer een soeverein land. 

Na de Duitse hereniging op 3 oktober 1990 wordt op 4 oktober 1990 de eerste bijeenkomst van de Duitse Bondsdag in het Reichstaggebouw gehouden, voor het eerst met 144 afgevaardigden die na de vrije verkiezingen van de Volkskammer in geheel Duitsland de Bondsdag vormen. Tijdens deze vergadering worden de nieuwe federale ministers beëdigd en legt bondskanselier Helmut Kohl zijn regeringsverklaring af.

De race is dan echter nog niet gelopen, want het is de Bondsdag die moet besluiten waar zij zetelt. In een langdurig en emotioneel debat op 20 juni 1990 in Bonn besluit de Bondsdag met een nipte meerderheid van 18 stemmen te besluiten: "Sitz des Deutschen Bundestages ist Berlin" ("de Duitse Bondsdag zetelt in Berlijn").

Verbouwing
Op 30 oktober 1991 besluit het Presidium van de Bundestag dat het historische Reichstagsgebouw uit 1894 van Paul Wallot als zetel van het Duitse parlement zal dienen. Om te voldoen aan de moderne eisen wordt de Rijksdag grondig verbouwd, naar een ontwerp van de Britse architect Sir Norman Foster.



Het nieuwe Reichstaggebouw biedt ruimte aan zowel de Bundestag als de Bundesrat. Op het moment van oplevering was de nieuwe structuur van het gebouw state-of-the-art. Er was echter één grote tekortkoming: gebrek aan kantoorruimte. In vergelijking met andere Europese parlementsgebouw is het Reichstaggebouw klein. De parlementsleden hebben hun kantoren daarom in een apart gebouw in de buurt: het Paul-Löbe-Haus in de Berlijnse Spreebogen, het complex van regeringsgebouwen.



Het Reichstagsgebäude is een fraaie synthese van oude en moderne architectuur, met respect voor de geschiedenis. Meest in het oog loopt de koepel die Sir Norman Foster op het gebouw plaatste en die 's-avonds verlicht is. De koepel heeft een hoogte van 23,5 meter, een diameter van 38 meter en weegt 1.200 ton. De koepel kun je middels een trap aan de binnenkant beklimmen; je hebt dan een prachtig uitzicht over de stad. Vanuit de koepel kunnen ook de vergaderingen van de Bundestag worden gadegeslagen. De plenaire vergaderzaal is 1.200 m2 groot met aan de muur een enorme, 2,5 ton wegende, Bundesadler.



De lichtkoepel en het dakterras, waar restaurant Käfer is gevestigd, kunnen (gratis) worden bezocht. Het gebouw is echter niet meer zomaar toegankelijk. Voor een bezoek aan het Reichstagsgebäude dien je je nu minimaal 2 werkdagen van te voren online aan te melden. Dat kan op de website www.bundestag.de. 



Ook kun je jezelf tot uiterlijk twee uur vantevoren (en maximaal twee dagen vantevoren) aanmelden bij het service center in de Scheidemannstraße, maar of je er dan in kunt is afhankelijk van de drukte. Het service center is dagelijks geopend van 8.00 tot 20.00 uur. De Reichstag zelf is dagelijks geopend van 8.00 tot 24.00 uur (de laatste bezoekers worden om 22.00 uur toegelaten). De toegang is gratis.

Houd er bij een bezoek rekening mee dat je een geldig identiteitsbewijs meeneemt. Zonder kom je er niet in. In verband met terreurdreiging is er een uitgebreide veiligheidscontrole, zoals je die wellicht kent van vliegvelden.

Reichstagsgebäude
Platz der Republik 1
11011 Berlin (Tiergarten)

U-Bhf: Bundestag
S-Bhf: Brandenburger Tor

Reageer op dit artikel

Mail de redactie

Deel dit artikel!